Sau 3 năm sống trong môi trường nhà nước, tôi nhận ra cái khiến mọi thứ ở đây trì trệ và lạc hậu. Sách vở báo chí ngoài đời mô tả nó bằng từ quan liêu, cồng kềnh hay cứng nhắc. Tôi thấy những từ này không thật sự diễn tả được vấn đề. Tôi tạm gọi nó là “định lý cốc nước chè”.
Giống như mọi công chức viên chức mới vào, tôi có nhiệm vụ pha nước chè trước mỗi buổi họp. Ở đây ai cũng từng pha nước chè, và cái vinh dự này hiện đang bàn giao cho tôi. Tuy nhiên tôi quan sát được rằng không phải ai cũng thích nước chè, cũng thích thói “chè nước”, tức là trước mỗi cuộc họp luôn có vài phút cà kê, chém gió, mời chào nhau. Tuy nhiên người ta, nhất là người có chức có quyền, ngại thay đổi. Lí do thì đơn giản: Họ từng là người pha nước chè, giờ đến vai là người được uống, được mời, thì dù không thích cũng cứ kệ đấy. Ít nhất là họ cũng không thiệt gì.
Cái tâm lý này, tạm gọi là tâm lý “cốc nước chè”, khiến cho mọi sự lạc hậu hay thậm chí sai trái, dù có thể chính người trong cuộc nhìn ra, nhưng họ không thay đổi, bởi vì họ nghĩ: ta đã khổ, đã đóng thuế bao nhiêu năm, giờ mới được sướng, mới bắt đầu thu thuế, thì tội gì bỏ. Nó giống như mình trẻ tuổi mới vào, phải làm những thứ không tên, những thứ không còn hợp lý, không phục vụ mục đích số đông, trong 20 năm, chỉ để 5 năm tại vị cuối cùng được “phục vụ”. Nó xuất phát từ cơ chế xin cho, từ sự ban phát lợi ích theo nhóm, từ sự đánh giá theo thâm niên… Nó không dựa trên sự công bằng, và chắc chắn không có cái gọi là đồng cảm, thấu hiểu, hay chia sẻ công việc vì cái chung ở đây.
Nghĩ rộng ra thì thế hệ cũ cũng thế. Có rất nhiều cái đã cũ, đã lạc hậu, những câu hát lời ru đã hết hạn sự dụng, nhưng vẫn được dùng, được duy trì, chỉ vì đơn giản thế hệ cũ muốn “thu thuế”. Kiểu: tao nuôi mày khổ lắm rồi, giờ mày phải như thế để trả ơn tao. Cũng chẳng phải “như thế” thì thế hệ già, những ông bà bố mẹ chúng ta sẽ sướng hơn vui hơn đâu. Trong nhiều trường hợp là sự cố chấp và phần nào đó chịu đựng đã tích tự từ xưa, giờ đông rắn lại thành cái bảo thủ. Giống như hồi xưa họ khổ vì phải phục vụ thế hệ trên họ, giờ họ chờ đợi cái sung sướng dạng “cốc nước chè” từ thế hệ con cháu.
Xã hội bây giờ thay đổi rất nhanh, 20 năm ngoảnh mặt cái thì tri thức mấy cũng thành người lạc hậu. Những mối quan hệ xã hội kiểu “cốc nước chè” 20 năm như này sẽ dần không còn chỗ đứng. Cái khổ là chúng ta chính là thế hệ chuyển giao. Vẫn phải rót nước chè, rửa chén… rồi căn dặn lòng mình là sau về già sẽ bỏ cái này đi cho con cháu được nhờ.